Canh tác lúa “1 phải, 5 giảm” thích ứng với biến đổi khí hậu và nâng cao hiệu quả kinh tế

          Tại Quảng Ngãi, nhiều địa phương đã triển khai mô hình sản xuất lúa “1 phải, 5 giảm” và mang lại hiệu quả rõ rệt. “1 phải”: Phải sử dụng giống lúa cấp xác nhận.
“5 giảm”: Giảm lượng giống gieo sạ, giảm lượng nước tưới, giảm lượng phân bón, giảm thuốc bảo vệ thực vật, giảm thất thoát sau thu hoạch.

          Việc dùng giống xác nhận giúp đảm bảo hạt khỏe, ít nhiễm bệnh, sinh trưởng đồng đều, cho năng suất và chất lượng cao, đáp ứng yêu cầu thị trường. Nông dân được hướng dẫn gieo sạ mật độ hợp lý 90 – 100 kg/ha, giảm 20 – 30 kg/ha so với trước nhưng vẫn đảm bảo năng suất nhờ kết hợp đồng bộ kỹ thuật làm đất, bón phân cân đối, điều tiết nước hợp lý. Bón phân theo nguyên tắc “5 đúng” giúp cây hấp thu hiệu quả, hạn chế thất thoát và ô nhiễm môi trường.

          Trong canh tác truyền thống, ruộng lúa ngập nước liên tục tạo môi trường yếm khí, phát thải nhiều khí CH₄ – tác nhân gây hiệu ứng nhà kính. Trung bình 1 ha lúa nước phát thải 6 – 8 tấn CO₂ mỗi vụ. Để giảm phát thải, kỹ thuật tưới “ngập khô xen kẽ” được khuyến cáo áp dụng: chỉ cho nước khi ruộng khô 15 cm, giữ mực nước 3 – 5 cm tùy giai đoạn sinh trưởng. Biện pháp này giúp rễ lúa phát triển tốt, hạn chế bệnh hại và giảm đáng kể khí phát thải. Với vùng không đủ điều kiện thủy lợi, có thể rút nước giữa vụ trước khi phân hóa đòng.

          Sinh vật gây hại lúa cũng là mối quan tâm thường xuyên của nhà nông từ lúc gieo sạ cho đến lúc thu hoạch. Nhiều nông dân vẫn xem việc sử dụng thuốc bảo vệ thực vật là ưu tiên hàng đầu trong việc phòng trừ sinh vật gây hại dẫn đến tình trạng lạm dụng thuốc bảo vệ thực vật gây mất cân bằng sinh thái, bộc phát sinh vật gây hại, ô nhiễm môi trường trong sản xuất nông nghiệp, tăng nguy cơ tồn dư hóa chất bảo vệ thực vật trong nông sản. Vấn đề này được giải quyết thông qua biện pháp quản lý sinh vật gây hại tổng hợp (IPM) tức là phải thực hiện nhiều biện pháp kỹ thuật đồng bộ từ khâu làm đất, chọn giống, mật độ gieo sạ, bón phân, bảo tồn các loại sinh vật có ích (thiên địch - kẻ thù tự nhiên của sinh vật gây hại), thường xuyên kiểm tra đồng ruộng nhằm phát hiện và xử lý kịp thời… hạn chế sử dụng các loại thuốc trừ sâu đối với cây lúa giai đoạn dưới 40 ngày tuổi. Chỉ sử dụng thuốc khi thật cần thiết và lựa chọn các loại thuốc sinh học nhằm hạn chế ảnh hưởng tiêu cực đến các loài thiên địch.

         Khuyến cáo nông dân nên thu hoạch khi 85-90 % số hạt lúa trên bông chín vàng, không nên để lúa chín hoàn toàn trên đồng ruộng vì hạt lúa sẽ rụng nhiều khi gặt gây thất thoát không nhỏ. Sau khi thu hoạch phải tiến hành phơi, sấy hạt lúa đạt độ ẩm dưới 14% để hạn chế giảm chất lượng gạo và quá trình bảo quản được tốt hơn. Đồng thời, tận dụng rơm rạ làm thức ăn cho gia súc, ủ phân bón hữu cơ, làm giá thể sản xuất nấm… để tăng thêm thu nhập. Tuyệt đối không được đốt rơm rạ hoặc để rơm rạ phân hủy trên ruộng ngập nước nhằm giảm phát thải khí CO₂, CH₄…

          Theo thống kê, giai đoạn từ năm 2023 – 2024, Quảng Ngãi đã triển khai 15 mô hình sản xuất lúa “1 phải, 5 giảm” với diện tích khoảng 30 ha. Tính trung bình mỗi ha sản xuất lúa áp dụng “1 phải, 5 giảm” đã giảm 15% lượng giống gieo sạ, giảm 10% lượng phân đạm, giảm 3 lần phun thuốc bảo vệ thực vật, giảm 2 lần tưới nước, hiệu quả kinh tế mang lại cao hơn từ 5 - 7 triệu đồng/ha so với ruộng không áp dụng. Những nông dân tham gia mô hình đã hiểu rõ những đặc điểm sinh trưởng, phát triển của cây lúa, sâu bệnh hại và thiên địch qua từng giai đoạn để có biện pháp canh tác phù hợp. Tuy nhiên, để mô hình này được triển khai trên toàn bộ các cánh đồng lúa, đóng góp vào chuỗi giá trị gia tăng trong sản xuất lúa tại các địa phương trong tỉnh cần có sự tích cực phối hợp đồng bộ từ các sở ban, ngành đến chính quyền cấp xã. Các địa phương cần nâng cấp hệ thống kênh mương nội đồng để việc ứng dụng tưới tiêu “ngập khô xen kẽ” thuận lợi, tích cực tuyên truyền hướng dẫn nông dân áp dụng kỹ thuật sạ hàng, bón vùi phân và nhân rộng mô hình trên những cánh đồng lớn để nâng cao hiệu quả.

          Ứng dụng “1 phải, 5 giảm” trong canh tác lúa là giải pháp mang lại hiệu quả kép vừa sản xuất lúa thích ứng biến đổi khí hậu, giảm phát thải vừa nâng cao hiệu quả kinh tế. Những biện pháp tiết giảm chi phí vật tư đầu vào, giảm phân bón, giảm thuốc bảo vệ thực vật, phương pháp tưới nước phù hợp, sử dụng rơm rạ hiệu quả, giảm phát thải khí nhà kính giúp gia tăng thu nhập của người nông dân và giảm thiểu hiện tượng biến đổi khí hậu, góp phần đáng kể vào việc thực hiện cam kết giảm phát thải ròng về 0 vào năm 2050 của Việt Nam.

Bùi Chiến Thắng

                                 Chi cục Trồng trọt, Bảo vệ thực vật và Quản lý chất lượng